„Pamięć o Powstaniu Styczniowym w okresie II RP i w latach II wojny światowej była niezwykle silna”

Archiwum Akt Nowych udostępniło oryginalne archiwalia z XX wieku Wśród nich jest rozkaz powołania Kedywu AK z 22 stycznia 1943 r. Kierownictwo Dywersji AK powstało dokładnie w 80. rocznicę wybuchu Powstania Styczniowego. Konspiratorzy AK i z okresu PRL często nawiązywali do tradycji z 1863 r.

W czwartek w siedzibie Archiwum Akt Nowych w Warszawie zaprezentowano i udostępniono do sfilmowania lub wykonania zdjęć oryginalne archiwalia Kedywu AK, Polskiej Partii Niepodległościowej (PPN), dokumenty II RP, okresu II wojny światowej i PRL, nawiązujące do Powstania Styczniowego.

– Pamięć o Powstaniu Styczniowym w okresie II RP i w latach II wojny światowej była niezwykle silna. Do wydarzeń z 1863 r. nawiązywali zarówno konspiratorzy AK, jak i działacze opozycji antykomunistycznej w okresie PRL. Z okazji 160. rocznicy wybuchu Powstania Styczniowego prezentujemy archiwalia z rożnych okresów, by pokazać w jaki sposób etos powstańczy kształtował młode pokolenia w niepodległej Polsce okresu międzywojennego, konspiratorów AK oraz z okresu PRL – powiedział historyk AAN Rafał Kierzkowski.

ZOBACZ TAKŻE: Warszawa lat 30. na nieznanych zdjęciach francuskiego fotografa amatora.

Wśród udostępnionych unikatów był m. in. oryginalny rozkaz nr. 84 „Uporządkowanie odcinka walki czynnej” z 22 stycznia 1943 roku – dokument powołania Kierownictwa Dywersji (Kedywu AK). Wydał go Komendant Główny Armii Krajowej gen. Stefan Rowecki „Grot”. Pierwszym dowódcą Kedywu KG AK był płk Emil August Fieldorf „Nil”.

– Data powołania Kedywu przez gen. „Grota” nie była dziełem przypadku. Tego dnia obchodzono potajemnie 80. rocznicę wybuchu Powstania Styczniowego. Rozkaz był przełomowy, ponieważ uporządkował istniejące już struktury AK i tworzył Kedyw z myślą o eskalacji działań zbrojnych przeciw okupantowi – wyjaśnia Kierzkowski.

Rozkaz nr 84 gen. „Grot” wydał z myślą o wzmocnieniu akcji dywersyjnej przez nową strukturę, która składała się m.in. ze Związku Odwetu, Grup Szturmowych Szarych Szeregów i „Wachlarza”. „Cel akcji – nękanie przeciwnika i zadanie mu coraz mocniejszych ciosów przez akcję dywersyjną i sabotażową oraz stosowanie już w chwili obecnej wobec okupanta odwetu za akty gwałtu w stosunku do ludności cywilnej” – czytamy w prezentowanym przez AAN dokumencie sprzed ośmiu dekad.

ZOBACZ: Strażak sfotografował płonące getto. Wyjątkowe klisze odnalezione po 80 latach.

Zadaniami Kedywu AK były m.in. planowanie akcji dywersyjnych i sabotażowych w skali kraju, kierowanie własnymi oddziałami dyspozycyjnymi, nadzór nad Kedywami obszarów i okręgów, szkolenie kadr oddziałów dywersyjnych oraz produkowanie środków walki. Kedyw KG AK tworzyły oddziały dyspozycyjne: „Motor”, „Agat” (później „Pegaz”, przekształcony w batalion „Parasol”), bataliony „Zośka” i „Miotła”. Liczyły one łącznie około 1,5 tysiąca żołnierzy.

Polskie Państwo Podziemne, w tym także AK, wzorowało się na konspiracji z 1863 r. – Wykorzystano wzorce postaw i organizacji. W II RP i podczas wojny powstańcy byli nie tylko przewodnikami duchowymi, ale także autorytetami w zakresie taktyki, strategii oraz metod działań dywersyjnych przeciw okupantowi wypracowanych podczas Powstania Styczniowego – tłumaczy Kierzkowski.

W AAN zaprezentowano oryginalny meldunek z wykonania przez oddział specjalny Kedywu Komendy Głównej Armii Krajowej „Pegaz” zamachu na dowódcę SS i policji na dystrykt warszawski SS-Brigadeführera Franza Kutscherę sporządzony w dniu wykonania akcji – 1 lutego 1944 roku. Wyrok na znienawidzonego przez mieszkańców Warszawy hitlerowskiego zbrodniarza wydał dowódca Kedywu KG AK płk August Emil Fieldorf „Nil”. Franz Kutschera objął funkcję dowódcy SS i policji na okręg warszawski 25 września 1943 roku i od razu zaostrzył represje wobec Polaków. Z jego inicjatywy nastąpiły liczne egzekucje uliczne, którymi Kutschera chciał złamać ducha i wolę walki mieszkańców okupowanej stolicy.

Akcję „Kutschera” przeprowadzono 1 lutego 1944 roku. Uczestniczyło w niej 12 żołnierzy AK m.in. Bronisław Pietraszewicz „Lot” – dowódca akcji, Stanisław Huskowski „Ali”, Zdzisław Poradzki „Kruszynka”, Michał Issajewicz „Miś”, Marian Senger „Cichy”, Henryk Humięcki „Olbrzym”, Zbigniew Gęsicki „Juno”, Bronisław Hellwig „Bruno”, Kazimierz Sott „Sokół”. Kutscherę zastrzelił „Miś”. W wyniku akcji śmierć poniosło czterech jej uczestników. Straty okupanta wynosiły pięciu zabitych i dziewięciu rannych.

Warto przypomnieć, że zbrojne zamachy na przedstawicieli carskich władz okupacyjnych przeprowadzano także podczas Powstania Styczniowego. 19 września 1863 r. w Warszawie na rozkaz Komitetu Centralnego Narodowego polscy konspiratorzy przeprowadzili nieudany zamach zamach na namiestnika Królestwa Polskiego, rosyjskiego generała Fiodora Berga.

– Prezentujemy także materiały opozycji antykomunistycznej okresu PRL, które często nawiązują do tradycji Powstania Styczniowego. Wśród materiałów jest oryginalny akt założenia Polskiej Partii Niepodległościowej (PPN) z 22 stycznia 1985 r. Jej założyciele także nawiązywali do tradycji powstańczych i daty wybuchu najdłuższego XIX-wiecznego zrywu zbrojnego na ziemiach polskich pod zaborami – wyjaśnia historyk AAN, Kamil Świątkowski.

Polska Partia Niepodległościowa – podziemna partia polityczna powstała 22 stycznia 1985 roku z inicjatywy byłych działaczy KPN: Romualda Szeremietiewa, Tadeusza Stańskiego, Zygmunta Goławskiego, Tadeusza Jandziszaka i Macieja Pstrąg-Bieleńskiego. Miała być organizacją kadrową opartą na „młodzieży szkolnej, środowisku byłych członków i działaczy KPN, środowiskach katolickich i inteligencji”. Naczelnym organem PPN była Konwencja Krajowa – zjazd delegatów z całego kraju.

– Na łamach konspiracyjnej gazety PPN o nazwie „Sprawa” w jednym z artykułów Romuald Szeremietiew nawiązywał do tematyki i tradycji Powstania Styczniowego – dodaje archiwista AAN.